PERŠIN (Petroselium sativum Hoff.)

PERŠIN – Petroselinum sativum Hoff.

Narodna imena: ač, ak, majdonos, petrusin, persun, peteršilj, simul, petrusim, petrižil,
vrtlenski petrusin, zelen.


Peršin raste kao samonikla biljka u područiju Mediterana i u jugozapadnoj Aziji. Odatle se raširio na skoro sve kontinente. Od davnina je poznat kao ljekovita biljka, omiljen začin i povrće. Ime mu potiče od riječi Petroselinum (koja je porijeklom od grčkog petros = kamen i selonon = grčko ime biljke) i upućuje na to da je peršin rastao na kamenitim terenima.
Postoji veći broj sorti i formi peršina, koje se razlikuju po izgledu, kemijskom sastavu i ljekovitom djelovanju. Sve sorte peršina mogu se svrstati u dvije grupe: korjenaše i lišćare. One se razlikuju po obliku i veličini korijena, razgranatosti, prinosu i obliku lišća. U povrtlarstvu se za proizvodnju korijena koristi peršin korjenaš Petroselinum sativum Hoff. var. tuberosum (Bernh.) Thell., dok se za proizvodnju lišća i eteričnog ulja koristi peršin lišćar P. sativum var. foliosum (Alef) Thell.
Peršin lišćar ima više formi koje se međusobno razlikuju po izgledu lišća. Jedna od najznačajnijih formi za proizvodnju je P. sativum var. foliosum Thell. f. cristum (Mill.) Fiori et Paol., koja se odlikuje naboranim i po obodu usko usječenim lišćem.


Botaničke osobine

Prešin je dvogodišnja zeljasta biljka. U prvoj godini formira korijen i rozetu listova a u drugoj cvjeta i plodonosi.
Korin peršina korijenaša je najčešće vretenast i u gornjem dijelu zadebljao. Sastoji se od zadebljale kore i centralnog mesnatog dijela. Dužina korijena može biti i preko 20 cm, a prečnik do 5 cm. Oblik i krupnoća korijena zavise od sorte.
Peršin lišćar, za razliku od peršina korjenaša, ima kratak glavni korijen iz koga izbija veliki broj bočnih korijenova, a unutrašnjost korijena nije mesnata već vlaknaste strukture, jer ima funkciju obezbeđenja čvrstoće i pričvršćivanja za tlo.

Za razliku od korijena koji je bezvredan, peršin lišćar formira bogatu rozetu listova. Listovi su višestruko izdijeljeni, i perasto složeni, naboranog oboda.
U drugoj godini uzgoja, kada biljka formira cvjetno stablo, izdijeljenost listova i dužina lisnih drški se prema cvasti postepeno smanjuju.

Cvjetonosno stablo je golo, uspravno i razgranato, visine do 1 m. Grananje počinje od polovine stabla, a na svakoj grani se nalazi štitasta cvast. Stablo je šuplje, a bočne grane pri vrhu ispunjene. Cvijetovi su sitni, žutozelene boje, sakupljeni u štitastu cvast. Cvjeta od juna do jula.

Plod je šizokarpijum, prošireno jajast, bočno spljošten, s pet tamnih rebara. Sastoji se od dva dijela (merikarpijuma). Sjeme je sitno, dugačko do 3,5 mm, široko do 2 mm. Težina 1.000 semenki je oko 1 gram. Klijavost sjemena u prvoj godini je do 95%.


Hemijski sastav i upotreba

Od peršina se koristi list (Petroselinum folium), koren (Petroselini radix), plod (Petroselini fructus) i eterično ulje (Petroselini aetheroleum). Peršin korijenaš se u povrtarstvu prve godine uzgaja radi korijena i lista, a naredne godine radi sjemena. Za proizvodnju eteričnog ulja takođe se uzgaja dvije godine. Peršin lišćar se uzgajai radi lista i eteričnog ulja.

Eteričnog ulja ima u svim djelovima biljke. U zrelim plodovima ga ima 3 – 7%, u lišću manje, a u korijenu do 0,1 %. U plodovima također ima i masnog ulja do 20 %, bjelančevina i drugog, a korijen sadrži i šećer i sluzi.

Peršinovo ulje dobija se destilacijom pomoću vodene pare, iz zrelih samljevenih plodova. To je tečnost bezbojne, žućkaste ili žućkastozelene boje, prijatnog aromatičnog mirisa i ukusa na peršin. Glavni sastojak eteričog ulja je apiol i miricistin, zavisno od mjesta gdje se uzgaja biljka. Tako peršin njemačkog porijekla sadrži više apiola, za razliku od francuskog koji ima više miricistina. Ulje sadrži i glikozid apiin, fenole, aldehide, ketone, flavonoide i dr.

Peršin se mnogo koristi u ishrani, jer list ima dosta vitamina C (150 – 180 mg/100 g suhog lista) i provitamina A – karotena (do 5 mg/100 g suvog lišća).
U korijenu peršina korjenaša ima do 40 mg vitamina C na 100 grama suhog korijena. Svježe lišće i korijen sadrže oko 21 % suhe materije u kojoj ima najviše ugljikohidrata.

Korijen i list se upotrebljavaju za proizvodnju raznih koncentrata za ishranu. Peršin stimuliše apetit. Kad se zametnu plodovi, nadzemni dio se koristi za destilaciju radi dobijanja eteričnog ulja koje se upotrebljava u prehrambenoj i parfumerijskoj industriji. U narodnoj medicini plod peršina može se upotrebljavati kod poremećaja menstruacije, kao sredstvo za jačanje, a spolja protiv biljnih ušiju.

Peršin se koristi i u humanoj medicini, u vidu čajeva protiv nadimanja i grčeva organa za varenje. Također se koristi u veterinarskoj medicini.

Seljaci u Francuskoj su upotrebljavali sok od peršina kod bolova oka u novorođene djece. Može da se koristi i kao sredstvo protiv sunčevih pjega. Izgnječeno sveže lišće preporučuje se i protiv ujeda insekata, kao obloge kod bolova u uhu i protiv zubobolje. Moris Messegue preporučuje peršinovu vodicu za svetliji ten.


Uzgoj

Peršin nema posebnih zahtjeva u pogledu uslova uspjevanja. To je biljka umjerenog klimata koja za svoj razvoj traži dosta svjetlosti. Naročito dobro se razvija u umerjeno vlažnoj i toploj klimi. Bez oštećenja podnosi mrazeve do 4 oC, a pod snijegom može da prezimi.

U ranim fazama razvoja je osetljiv na sušu, dok kasnije odrasle buljke mogu da podnesu sušu u dužem periodu.

Peršinu korijenašu pogoduju duboka, rastresita i normalno vlažna zemljišta. Teška, kisela i suviše vlažna zemljišta nisu pogodna za uzgoj, jer na njima dolazi do truljenja korijena. Osim toga iz sabijenog zemljišta se korijen teško vadi.

Peršin se uzgaja u plodoredu jer dosta iscrpljuje zemljište. Na istoj parceli može se ponovo uzgajati nakon dvije godine. Najbolji predusjevi su jednogodišnje leguminoze i gnojene okopavine koje ostavljaju zemljište čisto od korova i u rastresitom stanju.

Za uzgoj peršina korijenaša treba dobro pripremiti zemljište jer je sjeme vrlo sitno. Obrada zemljišta počinje odmah nakon skidanja predhodne kulture. Duboko se ore u jesen na dubini od 30 cm, i tako uzorana parcela ostavi da prezimi u otvorenim brazdama. Predsjetvena priprema obavlja se u proljeće upotrebom kultivatora, sve dok se površinski sloj zemljišta ne usitni i poravna.

Za uzgoj su potrebne velike količine hranjiva, pošto formira mnogo korijena i lišća. Stajnjak se obično unosi pod prethodnu kulturu (40 t/ha ). Mineralna gnojiva se daju pri osnovnoj obradi kao i prihranjivanjem tokom vegetacije. Pri osnovnoj obradi unosi se 80 – 120 kg/ha P2O5 i 60 – 100 kg/ha K2O. Mogu se primjeniti i kombinirana (NPK) gnojiva u količini od 500 – 600 kg/ha, što zavisi od plodnosti zemljišta.

Peršin korijenaš se sije obično u proljeće, ali se može sijati i krajem ljeta ili u jesen. Ljetna i jesenja sjetva primenjuje se u uslovima navodnjavanja, i na parcelama čistim od korova. Sije se vrstačnim sijalicama na rastojanju 30 – 40 cm red od reda. Dubina sjetve je 2 – 3 cm. U zavisnosti od sorte i međurednog razmaka treba 8 – 12 kg sjemena po hektaru. Nakon sjetve zasijanu površinu treba povaljati. Sjeme niče za oko tri sedmice. Mjere njege obuhvaćaju: okopavanje, plevljenje, navodnjavanje, prihranjivanje, zaštitu od bolesti i štetočina i proređivanje (korijenaša).

Prihranjuje se više puta tokom vegetacije. Ukupno se unosi 60 – 90 kg/ha N, što zavisi od plodnosti zemljišta. Prvi put se prihranjuje sa oko 25 – 30 kg/ha kada se formiraju redovi, tj. pred prvo okopavanje. Drugo prihranjivanje je poslije prve berbe lišća, a treće posle druge berbe.

Usjev korijenaša se proređuje da bi se obezbjedio optimalan vegetacioni prostor. Time se omogućava nesmetan i bujan razvoj korijena. Usjev se proređuje kada biljke razviju 2 – 3 stalna lista, na rastojanju 10 – 15 cm. Istovremeno se popunjavaju prazna mjesta. Ova mjera njege se primjenjuje samo na kulturi koja je namjenjena za proizvodnju eteričnog ulja.

Slično mrkvi, i peršin je tolerantan prema niskim temperaturama. Kada je potpuno razvijen, dobro podnosi mrazeve i do – 10 oC. Može se sijati i krajem ljeta, a tada će ojačati do prvih mrazeva. Ako se sije kasno u jesen, niče već u rano proleće, čim temperatura zemljišta dostigne 2 – 3 oC.

Tolerantan je prema nedostatku svjetlosti, dobro uspijeva i u polusjeni. S obzirom na veoma razgranat korijenov sistem, peršin lišćar ima dobru usisnu moć korijena i može usvajati vlagu i iz dubljih slojeva. Pošto sjeme ima veliku količinu masnih ulja, klijanje je prilično razvučeno, naročito ako nema dovoljno padavina. Zalijevanje nije potrebno ako se sije rano u proljeće, ali pri kasnijoj sjetvi treba zalijevati.

Pokoricu valja razbijati da se proklijalo sjeme ne bi ugušilo.

Prema kemijskom sastavu zemljišta, peršin lišćar nema posebnih zahtjeva.
Za razliku od peršina korjeenaša, dobro uspjeva na svim tipovima zemljišta. Obično se uzgaja kao glavni usjev zbog dugog perioda vegetacije. Ako se sije u proljeće, sjetvu treba početi čim se može ući u njivu. Pošto je sjeme veoma sitno, nakon sjetve preporučuje se sabijanje valjanjem. I na lakšim i na težim tipovima zemljišta dubina setve je 2 – 3 cm. Razmak između redova je 20 – 30 cm. Za razliku od peršina korijenaša, nije potebno proređivanje nakon nicanja. Najvažnije mjere njege su pljevljenje i okopavanje. Nakon nicanja ne treba zalijevati, ali veoma dobro reaguje na vlagu obezbeđenu u fazi nicanja.

Na prvu žetvu listova peršina može se računati od maja. Potpuno razvijeni listovi otkidaju se zajedno sa lisnom drškom iz glave korena. Sa jedne biljke u jednom navratu smije se skinuti samo jedna trećina listova.

U slučaju ljetne sjetve, do zime se formiraju lijepo razvijene biljke. U tom slučaju se listovi tokom cijele zime mogu skidati bez obzira na mrazeve.

Lišće se suši u termičkim sušarama na temperaturi do 40 oC. Može se sušiti i prirodnim putem u tankom sloju u hladu i na promajnom mestu. Od 5 – 6 kg svježeg lista dobija se 1 kg suhog. Ako se zakasni sa berbom lišća, ono se može pokositi i destilirati radi dobijanja eteričnog ulja.

Korijen peršina korijenaša se obično vadi u jesen, krajem septembra i u oktobru. U momentu vađenja korijena zemljište treba da je normalno vlažno. Korijen se izorava plugom bez daske, potom se sakupi, opere, isječe i suši na temperaturi do 40 oC. Od 4 – 5 kg svežeg dobija se 1 kg suhog korijena. Suh korijen je tvrd, naboran i izbrazdan, žućkasto-bijel i ravnog preloma, svojstvenog aromatičnog mirisa na peršin, a ukusa sladunjavog i pomalo ljutog.
Č
itav nadzemni dio peršina žanje se kada se na štitovima formiraju plodovi a na glavnom stablu plodovi promjene boju od zelene u tamnu. U toj fazi peršin sadrži najviše eteričnog ulja. Žanje se traktorskim kosačicama, izuzetno i ručno. Obično se žanje ispod poslednjeg lista, ne do zemlje, jer stablo skoro da i ne sadrži etarsko ulje. Pokošena masa se ostavlja da provene a zatim se odnosi na destilaciju.
Peršin za sjeme se žanje kad biljke dobiju boju slame. Sazrijevanje sjemena je neujednačeno i obično se biljke ženju dva puta.

Prinos suhog lišća u prvoj godini uzgoja kreće se između 2.500 i 3.000 kg/ha, a od otpadaka se može dobiti i oko 10 kg etarskog ulja. U drugoj godini, pre razvijanja cvjetnog stabla, može se obrati lišće iz rozeta i dobiti do 500 kg/ha suhog lišća.
Prinos korijena peršina korijenaša iznosi do 4 t/ha.
Ako se peršin gaji radi proizvodnje eteričnog ulja, u drugoj godini se može dobiti do 50 kg/ha.
Peršin lišćar je manje osetljiv na bolesti od peršina korijenaša. Veće štete može prouzrokovati jedino pepelnica (prouzrokovač je gljiva Erysiphe petroselini /DC/ Liro).
Peršin korjenaš je osetljiviji na bolesti i kod njega je zabeležena veća šteta od više gljivičnih bolesti. Osim pepelnice, peršin korijenaš napada i plamenjača (prouzrokovač je gljiva Plasmopara nivea /Ung. Schroet/), kao i pjegavost (prouzrokovač je gljiva Septoria petroselini Desm).

Korijen je podložan truleži – uzročnik Rhizoctonia crocorum (Pers) DC i Macrosporium ramulosum Sacc. Radi zaštite od navedenih bolesti prvenstveno se primjenjuju preventivne mjere, kao što je upotreba zdravog sjemena, plodored i dr.

Za kvalitet droge u bivšoj SFRJ Petroselini radix – korijen peršina propisan je standard JUS E.B3.025:

Petroselini radix oficinalan je staroj Jugoslovenskoj farmakopeji IV.


Preneseno iz knjige "Gajenje lekovitog bilja" od J. Kišgecija.
Pripremio i prenio: Lakky, 04.08.2012.
Kontakt mail: lakky63@gmail.com

PERŠUN - PETRASELIJUM SATIVUM HOFF.

(Fam. Apiaceae)

(Petrošel, peteršil, peršin, peršum, zelen za supu)

Peršun se gaji radi lišća, korenova i plodova. Svi ovi delovi sadrže etarsko ulje, ali ga najviše ima u plodovima (3-7 odsto) i u korenu (0,1 odsto). U lišću se nalazi manje ovog ulja.

Glavni sastojak etarskog ulja je apiol. Peršun je vrlo značajan za ishranu, a njegovo etarsko ulje primenjuje se u prehrambenoj i parfimerijskoj industriji.

Peršun je dvogodišnja biljka; u prvoj godini razvija koren sa bokorom prizemnog lišća, a u drugoj - cvetnosno stablo i seme. Stoga se za proizvodnju lišća i korena gaji kao jednogodišnja biljka, a za proizvodnju plodova i semena kao dvogodišnja.

Koren mu je vretenast. Iz glave korena izbija lišće, a u drugoj godini cvetonosno stablo.

Lišće peršunovo je prosto i plitko usečeno, a cvetno stabloje uspravno i šuplje. U gornjem delu je razgranato.

Cvetovi su mu sitni, zelene boje, skupljeni u cvasti štitastog oblika.

Plod je složen; u zrelom stanju se raspada u dva dela. U njemu se nalazi sitno seme.

U peršuna se razlikuju dve odlike - peršun lišćar i peršun korenjak.
U prvog je koren slabije razvijen, u drugog jače.

Gajenje. I jedan i drugi peršun u pogledu uslova uspevanja, kada je u pitanju podneblje, nemaju nekih naročitih potreba. Uspevaju gotovo svuda. Podnose mrazeve do 4° C.
Pod snegom dobro prezimljuju.

Što se tiče zemljišta treba ih gajiti na dubokim plodnim i rastresitim.

Peršun i jedan i drugi treba gajiti u plodoredu. Kao dobri predusevi za njih smatraju se jednogodišnje mahunice. Plodored treba podesiti tako da se ne vraćaju na isto zemljište bar za 3-4 godine.

Obrađivanje zemljišta za peršune obavlja se na isti način i u isto vreme kao i za ostale lekovite biljke. Inače i jedan i drugi imaju velike potrebe u hranljivim materijama, te se za njih zemljište mora obilato đubriti. No, za ove biljke preporučuje se đubrenje samo mineralnim đubrivima i to kompleksnog sastava u kojima je odnos između NPK kao 7:22:14, u količini 400 - 500 kg/ha. Polovinu ove količine treba zaorati pri dubokom oranju, a drugu polovinu pri pripremanju zemljišta za setvu. Pored osnovnog đubrenja, preporučuje se i prihranjivanje azotnim đubrivom (nitromonkalom) u količini 120-150 kg/ha.

Prihranjivanje se vrši u dva navrata - pri prvom i pri drugom prašenju. Ali se prihranjivanje peršuna, pošto je dvogodišnja biljka, vrši i u drugoj godini i to ranije, pri prvom prašenju useva, istom količinom pomenutog đubriva.

Setva peršuna i jednog i drugog vrši se najčešce u proleće, a u izvesnim slučajevima tokom leta. Pri gajenju peršuna za proizvodnju etarskog ulja setva se vrši u redove na rastojanju 30 - 40 cm između redova, što zavisi da li je u pitanju peršun korenjak ili lišćar.

Za setvu hektara potrebno je 8 - 12 kg semena. Seme se seje plitko - do 2 cm. Posle setve, zasejanu površinu treba povaljati.

Negovanje useva sastoji se u razbijanju pokorice, ukoliko se ona uhvati po površini zemljišta pre nicanja biljaka, zatim u plevljenju, prašenju, prihranjivanju i zaštiti od bolesti i štetočina. Uništavanje pokorice obavlja se valjanjem površine rebrastim valjcima. Plevljenje i prašenje vrši se kao i kod drugih useva. No, peršun korenjak mora se i proređivati, tako da biljke u redovima ostanu na rastojanju od 10 -15 sm. Ova se mera izvodi u dva navrata u razmaku od 10 - 15 dana.

Peršune napadaju mnogobrojne bolesti (plamenjača, rđa, pepelnica, pegavost lišaj, truležnica), ali nijedna od njih ne nanosi im veće štete. Ipak, kao efikasna mera borbe smatra se obavezno gajenje peršuna u plodoredu.

U sušnim krajevima i u sušnim godinama preporučuje se navodnjavanje peršuna u jedan ili dva navrata, što zavisi od potrebe. Tamo gde postoje uslovi za navodnjavanje peršuni se mogu sejati i u toku leta.

Navodnjavanje se vrši kišenjem sa 250 - 350 kub. metara vode po ha.

Žetva (berba) se sastoji u berbi lišća ako je u pitanju peršun lišćar i berbi korena
ako je u pitanju peršun korenjak. Berba lišća vrši se u više navrata i postupno.

Prva berba obavlja se kada biljke u bokoru dobiju 10-15 listova. Berbu lišca treba vršiti pažljivo tako da se biljke, pošto se još nisu bile dobro ukorenile, ne počupaju.

Drugu i naredne berbe obavljaju se kada se u bokorima razvije dovoljno novog lišća. Obrano lišće se slaže u korpe, pri čemu se ne sme sabijati, jer bi se brzo zagrejalo (upalilo). Obrano lišće se zatim nosi na pogodno mesto, gde se isecka, proveje da bi se iz njega izdvojile peteljke, a onda staviti da se suši.

Sušenje se vrši u promajnim prostorijama. Berbu lišća treba vršiti po lepom i suvom vremenu i pošto spadne rosa. Pored prirodnog sušenja, lišće se može sušiti i u sušnicama. Pri prirodnom sušenju treba ga rasporediti u tankom sloju. Sušenje traje do 5 dana. Od 5 - 6 kg sirovog lišca dobija se 1 kg suvog.

Berba korenova vrši se u jesen - krajem septembra ili u oktobru. Vađenje korenova iz zemlje obavlja se podoravanjem plugovima sa kojih je skinuta daska. Izorani korenovi se skupljaju, čiste od zemlje i peru, a zatim se uzdužno ili na kolutove seku i stavljaju na sušenje u sušnice, na temperaturi od 40 - 45° C. Od 4 - 5 kg sirovih korenova dobija se 1 kg suvih.

Berba, odnosno žetva, čitave nadzemne mase vrši se u drugoj godine košenjem, i to onda kada se u cvastima formiraju plodovi. To se čini kada cvasti na glavnom stablu počinju da menjaju boju, tj. da prelaze iz zelene u tamnu.
U ovo vreme se u biljkama nalazi najveća količina etarskog ulja. Pokošen usev ostavlja se na parceli da se provene, a zatim se,vezuje u rukoveti i nosi na destilaciju. Kosidbu treba vršiti na visini ispod najnižeg lista.

Od peršuna se može dobiti: u prvoj godini 2500-3000 kg/ha,a u drugoj godini - pre nego što počrie da raste cvetonosno stablo 300 - 500 kg/ha suvog lista. Prinos korena kreće se od 2000 - 4000 kg/ha, a etarskog ulja 40 - 50 kg/ha.


Članak prenesen iz brošure Gajenje lekovitog bilja od dr. Vlastimira Đorđevića u izdanju Nolit-a iz Beograda, 2002.
Pripremio i prenio: Lakky, 25.05.2011.
Kontakt adresa: lakky63@gmail.com